«Τα πέτρινα γεφύρια και η λαϊκή αρχιτεκτονική της Αργυρούπολης του Πόντου ως Πολιτιστική Κληρονομιά των μεταλλωρύχων της περιοχής»

Βιωματική εμπειρία και κοινωνικό αποτύπωμα.

Βασίλειος Κωνσταντινίδης. Μέλος της Π.Ο. του Δικτύου, μέλος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.

Εθνικό θεματικό δίκτυο Κ.Π.Ε Μακρινίτσας.: Τα Πετρογέφυρα της Ελλάδος.

Σεμινάριο: 28 Μαρτίου 2024.

Πρόλογος.

Κλήθηκα από το ΚΠΕ Μακρινίτσας να μιλήσω στο σεμινάριο τους για τα πέτρινα γεφύρια και τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Aργυρούπολης του Πόντου σαν που είναι η πολιτιστική κληρονομιά το μεταλλωρύχων της περιοχής. 

Ακολουθώντας την θεματική του σεμιναρίου στηρίχτηκα σε δύο πυλώνες που αυτή είναι: Η βιωματική εμπειρία από την ενασχόληση μου με περιβαλλοντικές ομάδες μαθητών και το κοινωνικό αποτύπωμα. 

Από τότε που αφυπηρέτησα προβληματίστηκα πάρα πολύ για το ρόλο της εκπαίδευσης και το τι αφήνουμε πίσω στους μαθητές μας. Η εκπαίδευση πρέπει να έχει ένα χαρακτήρα ολιστικό και πολυθεματικό, καθ' όσον τα γεγονότα δημιουργούνται από πολυπαραγοντικές αλληλεπιδράσεις.

Το διακόνημα μου είναι βοηθώ νεότερους συναδέλφους στην κατάρτιση προγραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, αλλά και ξεναγήσεις με καθαρά παιδαγωγικό περιεχόμενο... Στην αρχή στα προγράμματα μου σαν συντονιστής σχολικών περιβαλλοντικών ομάδων είχα επικεντρωθεί στη χρήση της πέτρας και του μαρμάρου. (Βλέπε: vkonsta.blogspot.gr)

https://drive.google.com/file/d/0B-RAgVMXo2w1ei02SWRuUWRFcE0/view?usp=sharing

https://drive.google.com/file/d/0B-RAgVMXo2w1SFFsZmw0Z01IdnM/view?usp=sharing

http://vkonsta.blogspot.com/2017/01/blog-post.html

Στα πλαίσια αυτά συνόδεψα έντεκα διαφορετικές σχολικές ομάδες και προφανώς ένα από τα ενδιαφέροντα θέματα των επισκέψεων στο πεδίο ήτανε και η επίσκεψη στα πέτρινα γεφύρια.

 

Μαθητική ομάδα 2^ου Γυμνασίου Μελισσίων.

Επειδή λοιπόν όλα στη ζωή είναι αποτέλεσμα εξέλιξης, σταδιακά προσανατολίστηκα και επικεντρώθηκα αποκλειστικά στην κατασκευή των πέτρινων γεφυριών γιατί εκτός των άλλων υπήρχαν και συναισθηματικό αποτύπωμα των ομάδων αυτών, τα οποία ονομάζω περιγραφικά σαν κοινωνικό αποτύπωμα ζητώντας από τα παιδιά να πιαστούν χέρι- χέρι πάνω σε ένα πέτρινο γεφύρι υποδηλώνοντας ότι και η πιο μικρή και ασήμαντη πέτρα στηρίζεται και στηρίζει τη διπλανή της. Έτσι και τα μέλη των ανθρώπινων κοινωνιών θα πρέπει να στηρίζουν και να στηρίζονται ο ένας στον άλλον. 

Έχοντας την διπλή ιδιότητα του μέλους της παιδαγωγικής ομάδας του δικτύου, αλλά και της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών η ενασχόληση μου με τα πέτρινα γεφύρια του Ελληνισμού και όχι αποκλειστικά του στενού γεωγραφικού ορίου της Ελλάδας, με κατεύθυνε ώστε να είμαι μία ανθρώπινη γέφυρα των Ποντίων που ζουν στην Ελλάδα, την Τουρκία τη Ρωσία την Αμερική την Αυστραλία και την Ευρώπη.

Γνωριμία με την περιοχή.

Η Αργυρούπολη απέχει περίπου εκατό χιλιόμετρα νότια από την Τραπεζούντα, περιβάλλεται από πολύ ψηλά βουνά και έτσι το κεντρικό τμήμα της επικοινωνεί μέσω κάποιων ανοιγμάτων τα οποία μπορούμε να τα αποκαλούμε Πύλες, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά φαράγγια χαμηλότερων υψομέτρων, που επιτρέπουν όμως την είσοδο και την έξοδο στην περιοχή.

Η περιοχή της Αργυρούπολης. Με το κίτρινο σύμβολο οι πύλες της.

Η πύλη προς Σιράν.

Είναι η περιοχή από την οποία οι Μύριοι του Ξενοφώντα είδαν των Εύξεινο Πόντο και αναφώνησαν θάλαττα, θάλαττα!!!

Από παλιά στην περιβαλλοντική εκπαίδευση δεχόμασταν ότι η αλληλεπίδραση φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος δημιουργεί τον πολιτισμό, σε όλες τις μορφές του και τις εκφάνσεις του!!!

Η χλωρίδα και η πανίδα της περιοχής είναι ιδιαίτερα αξιόλογη.

Μελετώντας το φυσικό περιβάλλον θα πρέπει να ασχοληθούμε με την τοπογραφία, το ανάγλυφο των περιοχών αυτών, την πετρογραφία, τις κλιματικές συνθήκες που διαμορφώνουν τον τόπο. 

Όσο αφορά το ανθρωπογενές περιβάλλον θα πρέπει να εξετάσουμε την ιστορία της περιοχής, τη λαογραφία της, την σχέση μεταξύ των τοπικών κοινωνιών και τέλος πως η ύπαρξη ενός πέτρινου γεφυριού μπορεί να επηρεάσει την οικονομία μιας περιοχής.

Μεταλλωρύχοι οι πρόγονοι των "πετράδων".

Η περιοχή βρίσκεται βόρεια και κατά μήκος του μεγάλου ρήγματος της Ανατολίας. Κατά συνέπεια από υπόγειους μαγματικούς θαλάμους ανεβαίνουν προς τα πάνω υδροθερμικά διαλύματα που δημιουργούν τη μεταλλογένεση, συνήθως ορυκτών μεικτών θειούχων που περιέχουν μέσα τους πολύτιμα μέταλλα όπως ο άργυρος. Κάτι που ήταν γνωστό από την εποχή του Ομήρου εξ ου και… αργύρου πόλη εστί γενέθλη…

 

Γεωλογικός χάρτης της περιοχής.

Τα μεταλλεία άνοιξαν ξανά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς και οι εργαζόμενοι σε αυτά απέκτησαν αυτονομίες!!! Οι Μεταλλωρύχοι έπρεπε να ξεχωρίζουν ποιές πέτρες περιείχαν πολύτιμο μετάλλευμα, να τις σπάνε προσεκτικά και ταυτόχρονα, να τις καθαρίζουν, να τις πλένουν και να τις υποβάλουνε σε φρύξη με τη μέθοδο του λιθαργύρου για να πάρουν όσο το δυνατόν καθαρότερο το ασήμι!!! 

Συνεπώς είχανε αποκτήσει τεχνογνωσία των πετρωμάτων της περιοχής. Και φυσικά επειδή τα καμίνια που έλιωνε το μετάλλευμα, χρειαζόταν να ήταν κατασκευασμένο έτσι να μην έχει την παραμικρή απώλεια θερμότητος, σταδιακά μετατράπηκαν σε άριστους μαστόρους της πέτρας!!! Κάποιοι μάλιστα όπως οι Σανταίοι ήταν ξακουστοί σε όλη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ οι Τσολοχενέτες ήξεραν να φτιάχνουν τους θόλους των στοών και οι Ιμερέτες να τις ανοίγουν.

 

Έτσι μετά το κλείσιμο των μεταλλείων επεκτάθηκαν σε κατασκευές που απαιτούσαν τη λάξευση της πέτρας με θαυμαστό τρόπο.

Τα έργα των μαστόρων….
Ο θόλος του ιερού του μητροπολιτικού ναού της Αργυρούπολης.

Τους προηγούμενους αιώνες είχαν ασχοληθεί με την κατασκευή μοναστηριών και κυρίως κάστρων που έλεγχαν τα περάσματα, μιας και η Αργυρούπολη ήταν ανέκαθεν πέρασμα.

Κάστρο Κοβ.

Είναι πολύ σημαντικό να ξέρουμε την πετρογραφία της περιοχής γιατί λόγω του δύσβατου του εδάφους δεν μπορούσαν να μεταφέρουν σε μακρινή απόσταση τις πέτρες, συνεπώς αν δούμε μία πέτρινη κατασκευή βγάζουμε και το συμπέρασμα σε ποια περιοχή έχει κατασκευαστεί, καθ' όσον υπάρχει ποικιλομορφία πετρωμάτων.

Λαϊκή αρχιτεκτονική.

Μετά το κλείσιμο το μεταλλίων οι λαϊκοί μάστορες της πέτρας φτιάχνουν τα πάντα. Δεν υπάρχουν χωριά που να ασχολούνται αποκλειστικά με την κατασκευή των πέτρινων κτιρίων όπως γινότανε σε διάφορα χωριά στην Ελλάδα (Πυρσόγιαννη, Λαγκάδια Πεντάλοφος). Κάθε χωριό έχει τους δικούς του μαστόρους και λίγο ως πολύ όλοι μπορούν και χτίζουν.

Επιβάλλεται όμως μια ενιαία αρχιτεκτονική. Αυτό το βλέπουμε κυρίως στα σχολεία που ακολουθούν το πρότυπο του Φροντιστηρίου της Αργυρούπολης με πέτρινα περιγράμματα στα παράθυρα διαφορετικού χρώματος από την κυρίως κατασκευή.

 

 

Το δημοτικό σχολείο της Χάρσερας. Σήμερα τζαμί.

Ταυτόχρονα τα σπίτια διαφέρουν στον τρόπο κατασκευής από χωριό σε χωριό, προφανώς γιατί παίζει ρόλο και το είδος του πετρώματος που θα χρησιμοποιήσουν οι μάστορες. Στην περιοχή της Αργυρούπολης μπορεί να δούμε μια σειρά καταπληκτικών εκκλησιών, που κάποιες έχουν αρχαιοελληνικά στοιχεία, βρύσες, γιατί το νερό δεν ήτανε τρεχούμενος σε κάθε σπίτι, καμπαναριά.

Βρύση στην Κορόνυξα.

Οι γωνιόλιθοι που χρησιμοποιούνται δεν είναι μόνο διαφορετικού χρώματος αλλά και διαφορετικού υλικού, πιθανότατα για την στατική συμπεριφορά του κτιρίου. Για τον ίδιο λόγο χρησιμοποιούν ξύλινα δοκάρια ανάμεσα στις πέτρες, και απουσιάζει το εξωτερικό επίχρισμα. Χρησιμοποιούν ένα μαρμάρινο κύλινδρο, για τη στρώση των πατωμάτων και των ταβανιών.

 

Είναι ο ίδιος κύλινδρος που εικάζω ότι χρησιμοποιείται και στην κατασκευή των πέτρινων γεφυριών. Όταν δε μεταναστεύουν σε άλλα μέρη της Τουρκίας και ανοίγουν άλλα μεταλλεία μεταφέρουν την τεχνοτροπία της λαϊκής αρχιτεκτονικής και στους καινούργιους οικισμούς.

Κάποιοι πετράδες μετακινούνται σε άλλες πόλεις η χωριά της Τουρκίας και χτίζουν σπίτια, εκκλησίες, (ή να τις λαξεύουν εσωτερικά όπως π.χ. ο Άγιος Γεώργιος της Κελλώρης), μνήματα, ότι τους ζητηθεί. Το ίδιο πράττουν και στη Ρωσία. Όταν πηγαίνουν εκεί είναι χειρόνακτες και αγράμματοι. Έτσι η μόνη δουλειά που μπορεί να κάνουν αρχικά είναι οι κατασκευές και οι φούρνοι. Μόλις πριν λίγα χρόνια αντιλήφθηκα γιατί όλοι οι συγγενείς μου που πήγαν στη Ρωσία ασχολήθηκαν με φούρνους!!! Επειδή ήξεραν πολύ καλά την κατεργασία της πέτρας, όταν πήγαν στη Ρωσία άρχισαν να κατασκευάζουνε τους πέτρινους φούρνους. Και επειδή ήταν πάρα πολύ εργατικοί, από την εργασία πέρασαν στην εμπορία των φούρνων. Γιατί η Αργυρούπολη δεν έχει πεδινά τμήματα, ούτως ώστε να μπορεί να καλλιεργήσουν σιτηρά.

Στο χωριό που εγκαταστάθηκε ο πατέρας μου όταν ήρθαν με την Ανταλλαγή το 1924 παρατήρησα ότι κάθε σπίτι έχει το δικό του πέτρινο φούρνο για να ψήνει το ψωμί και το φαγητό της οικογένειας. Όταν ρώτησα ποιος τους έχτιζε, δηλαδή αν υπήρχε κάποιος συγκεκριμένος που έχτιζε το φούρνο του, η απάντηση ήτανε ότι ο καθένας έχτιζε μόνος του το φούρνο στο σπίτι του. 

Άρα ήταν μαθημένοι στον Πόντο, να χτίζουν!!!

Τα πέτρινα γεφύρια.

Οι Πόντιοι έχουνε προσκυνηματική σχέση με τα πέτρινα γεφύρια. Όλες οι ομάδες προσκυνητών που πηγαίνουν στην Παναγία Σουμελά σταματούν στο γεφύρι της Τρίχας.

 

 

Χαρσερέτες στο γεφύρι της Τρίχας

Έχει διασωθεί μέχρι τις μέρες μας το δημώδες που αναφέρεται σε αυτό:

Ση γέφυραν, ση γέφυραν,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

ση Τρίχας το γεφύριν

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Χ̌ίλι͜οι μαστόροι έχτιζαν

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

και μύριοι μαθητάδες

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Όλεν τη μέραν έχτιζαν,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

το βράδον εχαλάουτον

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

-Ντό δί’ς με, πρωτομάστορα

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

να στένω το γεφύρι σ’;

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

-Αν δίγω σε τον κύρη μου,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

άλλον κύρην πα ’κ’ έχω

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Αν δίγω σε τη μάνα μου,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

άλλο μάναν πα ’κ’ έχω

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Αν δίγω σε τα αδέλφι͜α μ’,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

άλλα αδέλφι͜α ’κ’ έχω

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Αν δίγω σε την κάλη μου,

[Έλα, Δάφνε μ’ ποταμέ!]

καλύτερον ευρήκω!

[Ε! Δάφνε μ’ και μυριγμένε]

Αυτή την προσκυνηματική σχέση την μεταφέρανε και στην Ελλάδα.

 

Σύλλογος Ποντίων Θρυλορρίου στο γεφύρι της Νυμφαίας.

Τα πέτρινα γεφύρια της επαρχίας Αργυρούπολης είναι κατά πλειοψηφία μονότοξα, γιατί η ροή του νερού που προέρχεται από το λιώσιμο των πάγων μετά από ένα βαρύ χειμώνα είναι ορμητική. Οι χείμαρροι είναι εγκιβωτισμένοι και δεν υπάρχουν φαρδιά περάσματα. Κατασκευάζονται από πετρώματα της περιοχής, εκτός βέβαια των σχιστολίθων, γιατί δεν έχουνε μεγάλη μηχανική αντοχή. Ο τρόπος κατασκευής τους είναι ο εξής:

Κατασκευάζουν το τόξο με θολίτες, οι οποίοι είναι ασβεστολιθικοί ή μαρμάρινοι στο ανάντη ή το κατάντη, τα πλευρικά τοιχώματα συμπληρώνονται από διάφορες πέτρες της περιοχής συνήθως λαξευμένες και το ενδιάμεσο γεμίζεται από ακανόνιστες πέτρες με χώμα το οποίο συμπιέζεται με τον κύλινδρο που χρησιμοποιείται και στην κατασκευή των σπιτιών. Αγνοούμε το χρόνο κατασκευής τους, αλλά υποθέτουμε ότι είναι της ίδιας εποχής με την κατασκευή των υπέροχων εκκλησιών, τις οποίες ο βυζαντινολόγος καθηγητής του Εδιμβούργου Bryer τις χρονολογεί στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Σήμερα κάποιες γέφυρες έχουν επισκευαστή και μάλιστα στο γεφύρι του Καμπερλί υπάρχει πινακίδα που αναφέρεται στο έτος κατασκευής του και συμφωνεί με την άποψή μου. Κάποιες άλλες που έχουνε επισκευαστεί όπως τα δύο πέτρινα γεφύρια της Παναγίας Γουμερά έχουν προστεθεί πλάκες πλευρικά του οδοστρώματος οι οποίες κατά αναλογία με το γεφύρι των Αμπρικάντων που έχουμε φωτογραφίες πριν και μετά την αναστήλωση του απουσιάζουν. Δηλαδή η αναστύλωση έγινε κατά το δοκούν. Και όχι τηρώντας ευλαβικά το παλιό κτίσμα.

Το πέτρινο γεφύρι της Παναγίας Γουμερά.

Όπως επίσης έχει προστεθεί αρμός κάτι που δεν φαίνεται να υπήρχε στα παλιά. Ειδική αναφορά θα κάνουμε για το γεφύρι του Τας κιοπρού, ενώ είναι πάρα πολύ λιτό στην κατασκευή του είναι πανέμορφο, με τη χρωματική εναλλαγή των λίθων και την ημικυκλική στέψη του τόξου.

Το γεφύρι στο οροπέδιο Τας Κιοπρού.

Υπάρχουν και δύο πέτρινα γεφύρια τα οποία δεν είναι μονότοξα, γιατί εκεί το άνοιγμα της κοίτης του χειμάρρου είναι μεγαλύτερο, το δίτοξο Τοχούμογλου και το πολύτοξο της Άρδασας. Το τελευταίο είναι το μόνο γεφύρι που γνωρίζουμε τον κατασκευαστή του, που ήταν ο Νίκος Δεμιρτζόγλου από τη Σάντα και το κατασκεύασε το 1901. Όπου είχαν αποτύχει πριν πολλές προσπάθειες για να κατασκευαστεί ένα μονότοξο γεφύρι. 

Στο συγκεκριμένο σημείο συνενώνονται πάρα πολλοί χείμαρροι με αποτέλεσμα ο Χαρσιώτης ποταμός να έχει εκεί μεγαλύτερη και ορμητικότερη ροή. Ο αρχιμάστορας αυτός είχε την πρόνοια να κατασκευάσει τριγωνικά βάθρα για να αναχαιτίσει την μεγάλη ορμή του ποταμού κατά τα πρότυπα των γεφυριών της Κεντρικής Ευρώπης χωρίς βέβαια να χει έρθει ποτέ σε επαφή με αυτά...

Το γεφύρι της Άρδασσας (Τορούλ).

Υπάρχει μία δυσκολία στην έρευνα γενικά για τις πηγές, γιατί οι σημερινοί κάτοικοι της περιοχής δεν γνωρίζουν να διαβάζουν την αραβική γραφή στην οποία ήταν γραμμένα τα αρχεία του 19ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου.

Επίλογος.

Για να μη χαθεί αυτός ο πολιτισμός των μεταλλωρύχων και των απογόνων τους, των πετράδων της Αργυρούπολης του Πόντου κατέθεσα πρόταση στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών στην οποία είμαι μέλος να συσταθούν κάποιες επιτροπές ειδικών για να μελετήσουν την πρόταση μου ώστε να κηρυχθούν αυτές οι κοιλάδες Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Ονέσκο, σε συνεργασία πάντα με αντίστοιχες στην Αργυρούπολη του Πόντου. 

Ταυτόχρονα η διεύθυνση Πολιτισμου Αργυρούπολης εκεί έχει κάνει σημαντική προσπάθεια να καταγράψει τα μνημεία της περιοχής και έχει εκδώσει για αυτό ένα βιβλίο. Επειδή είναι 100 χρόνια από την άφιξη των Ποντίων προσφύγων στην Ελλάδα, ανάμεσα σε αυτούς και ο παππούς μου, το ημερολόγιο του 2024 το αφιέρωσα στα γεφύρια της περιοχής καταγωγής μου, εξηγώντας εν συντομία την ιστορία της περιοχής.

(Βλέπε: https://drive.google.com/file/d/1vBu71rHRkK1rhS8gyy0CedkSvsUSrWUu/view)

Και επειδή μιλάμε για πολιτισμό συνιστώ να δείτε την ταινία Το κρύο της Τραπεζούντας, που περιγράφει την αγωνία ενός απλού μεταλλωρύχου.

 

 

Κάθε φορά που πηγαίνουμε στην πατρίδα μας ανάβουμε ένα κερί στη μνήμη των ανώνυμων μαστόρων της πέτρας.

Τα πέτρινα γεφύρια με βοήθησαν να εξελιχθώ σαν παρατηρητής και αποτέλεσαν ένα μοναδικό πατριδογνωστικό εργαλείο.